Zen…? Niks voor mij

Ben je het beu om te horen dat je moet mediteren, ontspannen, ontstressen? Hoor je bij die groep die dat niet kan, er geen zin in heeft, of het juist fantastisch vindt om van hier naar daar te hollen? Krijg je het Spaans benauwd bij de idee om naar binnen te keren in een stilteweekend? Weet dan dat je niet alleen bent. Niet iedereen heeft sereniteit als levensdoel en de yogamat als levenskompaan. Voel je vrij, adem hoog and enjoy the ride!

Tekst: Flavia Mazelin Salvi – Illustratie: Eugenia Loli

‘Terwijl we massaal oplossingen aangereikt krijgen om het rustig aan te doen, wordt ondertussen nog steeds de lofzang gezongen van drukte, competitie, winst en permanente news feeds. Dat is de schizofrenie van de wereld waarin we leven’ – Stephanie Hahusseau, psychiater

Klara, marketingmanager van 38, heeft zichzelf het boek Rusteloosheid: pleidooi voor een mateloos leven van filosoof Ignaas Devisch cadeau gedaan. Het was vooral de titel die haar aantrok, zegt ze met een veelbetekenende glimlach. Mateloos leven, dat is iets voor haar. Chloé, haar Parijse vriendin, had het boek Foutez-vous la paix et commencez à vivre van Fabrice Midal gekocht, en tijdens hun gezamenlijke citytrip in de Lichtstad hadden ze zo smakelijk zitten lachen bij zijn aanmoedigingen om de boel de boel te laten dat het haar had aangezet haar levensfilosofie eens grondig te herbekijken. ‘Al jaren probeer ik tot rust te komen en me in alle mogelijke situaties en met iedereen zo zen mogelijk op te stellen,’ vertelt ze, ‘en ik geef toe dat ik het een beetje beu ben om het allemaal op mij te nemen. Ik verlang er stilaan naar minder verantwoordelijkheid en druk op mij te nemen en een beetje meer naar mijn eigen noden te luisteren.’

Ook Stijn (43) heeft het nieuwe boek van Ignaas Devisch Het empathisch teveel. Op naar een werkbare onverschilligheid. (zie ook p. xx) ter hand genomen. Of het echt iets voor hem is, weet hij nog niet, maar de idee spreekt hem alleszins aan. Ook Linda (52) snakt naar een beetje tegengas voor de roep om een evenwichtig leven. Geef haar maar boeken met bevrijdende titels als The Life-Changing Magic of not Giving a F**k van Sarah Knight (Quercus) of The Joy of Leaving Your Sh*t All over the Place van Jennifer McCartney, als tegenhanger van de o zo opgeruimde boeken van Marie Kondo. ‘Opruimen, gezond eten, diëten, yoga, relaxatieoefeningen… Het lijkt wel of je niet gelukkig kan zijn als je daar niet aan meedoet’, zegt ze schouderophalend. ‘Gek toch hè, onze moeders waren daar toch ook niet mee bezig?’

Schizofrene maatschappij

Krijgt de vreedzame wereld van de zelfontwikkeling met een frisse tegenwind te maken? Begint een decennium van uitnodigingen om te vertragen, naar binnen te leren, te mediteren en te centreren, te wegen op de schouders van de stilte- en gelukszoekers die we eigenlijk allemaal zijn? Het zou zomaar kunnen en het loont alleszins de moeite om de vraag te stellen. Niet dat we daarmee de beweging teniet willen doen die een broodnodige tegenbalans biedt voor de stresserende wereld waarin we leven. Want op zich is er wellicht niemand te vinden die niet op z’n minst opmerkt dat alles wel heel snel gaat in het leven tegenwoordig. Ontspanning na inspanning en jezelf af en toe een pauze gunnen horen nu eenmaal bij een gezond en evenwichtig leven, er is weinig gezond verstand dat hier iets tegen in kan brengen.

‘Er zijn momenten in het leven waarop rust niet mogelijk of zelfs wenselijk is. Per se een bepaalde staat van zijn willen bereiken zonder daarin te slagen, brengt alleen maar onrust en onzekerheid teweeg’ – Jacques Arènes, psycho-analyticus

Maar volgens psychiater Stéphanie Hahusseau, auteur van heel wat boeken over emoties, is de promotie van rust, stilte en minimalisme typerend voor de schizofrenie van de wereld waarin we leven. Want terwijl we massaal oplossingen aangereikt krijgen om het rustig aan te doen, wordt ondertussen nog steeds de lofzang gezongen van drukte, competitie, winst en permanente news feeds. De maatschappij sleept ons dus massaal en collectief mee in zeg maar een stroming naar rechts, terwijl ons voortdurend persoonlijke middelen en soms betuttelend adviezen worden aangereikt om in dit alles toch maar naar links te gaan. Een op z’n minst tegenstrijdige situatie. Dat bevestigt ook psycho-analyticus Jacques Arènes, auteur van boeken over zingeving. ‘We leven in een gulzige tijd. In die stroming naar steeds meer krijgen we ook technieken aangereikt om niet te verzuipen en wat afstand te nemen, maar vooral om vol te houden in de mallemolen en ervoor te zorgen dat we er daarna weer volle bak tegenaan kunnen gaan.’ Hij maakt daarom graag een onderscheid tussen technieken en middelen die helpen om met de huidige wereld om te gaan, en het promoten van een bepaalde levensfilosofie die van rust en evenwicht een nieuw dogma maakt. ‘Ik ben uiteraard niet tegen rust, en ik ben niet voor onrust en stress’, zegt hij, ‘maar als een mogelijkheid een dominante tendens wordt en zich als levenswet gaat opdringen, kan dat een pervers kantje krijgen. Er zijn momenten in het leven waarop rust zeer waardevol is en herstel kan bieden, en andere momenten waarop die rust gewoonweg niet mogelijk of zelfs wenselijk is. Per se een bepaalde staat van zijn willen bereiken zonder daarin te slagen, brengt bovendien alleen maar onrust en onzekerheid teweeg.’

De mens, een onrustig wezen

Carolyn, 38 en lerares Engels, heeft allerlei technieken uitgeprobeerd om zichzelf te centeren en tot rust te brengen. Zonder resultaat. Noch qi gong (‘dodelijk saai), noch visualisatietechnieken (‘veel te ingewikkeld, lukt me niet’) hebben haar hyperactiviteit enigszins kunnen kalmeren. ‘Het is mijn arts-homeopaat die me gerustgesteld heeft door me te zeggen dat ik rust idealiseerde en dat ik eigenlijk op zoek was naar een manier om me van mijn perfectionisme te bevrijden. Hij voegde eraan toe dat ik mijn grenzen en tekortkomingen moest aanvaarden en dat ik mijn aandacht moest richten op alles wat me deugd deed in mij en rondom mij.’

En daar gaat het inderdaad om: dat niemand zichzelf forceert om ergens in een – te brede of te nauwe – mal te passen. Geen enkele ernstige therapeut beoogt bij zijn cliënten overigens totale rust of totaal evenwicht. Het zou volledig indruisen tegen wat we weten van de menselijke psyche. ‘Rust en evenwicht is een staat van illusie, iets onhaalbaars’, bevestigt psychiater Stéphanie Hahusseau. ‘De mens is psychologisch en psychisch “rusteloos”. We worden nu eenmaal gedreven door impulsen, door conflicten. We zijn ons er bijvoorbeeld volledig van bewust dat we sterfelijk zijn, hoe zouden we met zo’n besef rustig kunnen blijven?’ Arènes zegt hetzelfde: ‘Conflict maakt deel uit van ons psychisch functioneren. Ons menselijk verlangen is per definitie conflictueus. Het lijkt me gevaarlijk om te willen ontsnappen aan dit interne conflict. Het zoeken naar genot dat continu indruist tegen de realiteit maakt dat ons leven een voortdurende zoektocht is naar oplossingen, naar compromissen, naar evenwicht dat altijd tegelijk instabiel is.’

‘In de werksfeer dient het benadrukken van kalmte, sereniteit en positiviteit vooral het vermijden van sociaal conflict’ – Jacques Arènes, psycho-analyticus

Onrust als motor

Komt daarbij dat bepaalde temperamenten minder geneigd zijn om zich zen te voelen dan andere: hyperactieve mensen, maar ook creatievelingen met hun eeuwig zoekende geest, de meer fysieke types die altijd in beweging moeten zijn, hoogbegaafde mensen met een hyperactiviteit in de hersenen. Om het nog niet te hebben over de meer “neurotische mensen” – zoals velen onder ons – die continu multitasken, zich graag wentelen in allerlei kleine problemen om de echte grote niet te hoeven aankijken, en die het heerlijk vinden om elke minuut bezig te zijn. ‘Laat me niet stilstaan of ik word gek!’ Al die mensen hebben er alle reden toe om zich stilletjes of luidop te ergeren wanneer ze weer eens de opdracht krijgen om te detoxen van de dagelijkse drukte. Zo checkt Tinne, 47, haar mails op vakantie elke dag en aarzelt ze echt niet om die mensen te antwoorden die haar belangrijk lijken. ‘Heel wat vrienden denken me – voor mijn eigen goed – te moeten aanraden om op vakantie te “deconnecteren” van mijn werk, en dat ergert me eerlijk gezegd mateloos. Sommigen zullen zeggen dat ik de controle niet kan of wil lossen, anderen dat ik te nerveus ben. Voor mij speelt er iets anders: mijn werk is gewoon geen opdracht voor mij, het is iets wat ik supergraag doe. Anders gezegd: rust en kalmte zijn heel relatieve begrippen: wat mij rust brengt, is dat ik op zo’n moment de boel gewoon draaiende kan houden, ook al doe ik het op een iets rustiger tempo.’

Ook filosoof Ignaas Devisch houdt zoals we al zeiden een pleidooi om vooral rusteloos te blijven. De mens wordt in het leven nu eenmaal voortgedreven door een drive die je niet zomaar moet temperen in rust en evenwicht. ‘Waarom zou een goed leven een evenwichtig leven moeten zijn?’, vraagt hij zich in een eerder interview in Psychologies af. Zijn analyse van de literatuur rond dit thema brengt hem ertoe te concluderen dat de mens nooit in evenwicht is, noch doorheen de tijden geweest is, maar wel denkt het in zijn zoektocht naar geluk te moeten zijn. Volgens hem zit het antwoord eerder in dingen doen waarin je je kan verliezen, dingen die je in een flow brengen, die de moeite waard zijn. ‘Het tegengewicht voor drukte lijkt me niet minderen, maar juist meer dingen doen waarin je jezelf opnieuw herkent’, zegt hij. Dat vraagt wel begrenzing, want je kan niet àlles doen. ‘Kiezen betekent niet dat ik minder hard werk, integendeel. Maar wél dat ik mij inhoudelijk meer vrij voel’, concludeert hij.

Devisch maakt een onderscheid tussen rusteloosheid, een gevoel dat ons kan aanzetten tot grootse dingen, en onrust, een gevoel dat aan ons knaagt. Ook psychiater Hahusseau en psychotherapeut Arènes maken een onderscheid tussen een rusteloos temperament en onrust die ontstaat uit angst of schuldgevoel. Maar ook die onrust, hoe vervelend ze ook aanvoelt, kan op zich heel nuttig zijn. ‘Hij werkt als een interne radar die ons signaleert dat er iets niet meer werkt, dat we iets onder ogen moeten zien om weer een bepaald evenwicht terug te vinden’, legt Arènes uit. ‘Soms is het zelfs beter om de storm niet te bedaren maar juist zijn onstuimige energie te hanteren en te gebruiken. Stress en angst kunnen bijvoorbeeld nuttig zijn bij het nemen van beslissingen.’ Zo vertelt Ilse (44) dat het juist in het midden van zo’n stressstorm was dat ze besloten heeft om het bedrijf te verlaten. ‘In koelen bloede had ik die moed nooit gehad’, zegt ze. ‘Ik zou de zaak gerationaliseerd hebben en eerder in een depressie beland zijn dan op de weg die ik nu ingeslagen ben’, analyseert ze vijf jaar na de feiten. Haar omgeving raadde haar destijds nochtans aan om wat afstand te nemen en te proberen de stress te hanteren om vol te houden.

‘Het is niet altijd het teveel aan werk dat tot burn-out leidt, maar de bovenmenselijke kracht die het vraagt om je ‘met de glimlach’ aan te passen aan een moeilijke of zelfs onrechtvaardige situatie’ – Anne-Marie Benoît, psychotherapeute

Foute zen in de werkomgeving

Het is waarschijnlijk binnen de professionele context dat een geforceerde kalmte of zen-gerelateerde boodschap de meeste frustratie of agressieve reacties uitlokt. De Franse sociologe Danièle Linhart , gespecialiseerd in de evolutie van werk en werkgelegenheid, veroordeelt wat zij noemt een soort “cool management”, dat ontspannen en met de glimlach, vlotjes en goed gehumeurd, doet alsof er niets aan de hand is. Volgens de sociologe hebben bazen niet enkel impact op hun medewerkers door de verdeling van de taken die ze moeten verrichten, maar leggen ze hen ook een boel technieken op (zoals coaching, relaxatiecursussen, …) met de bedoeling hen te verleiden tot de door hen gewenste aanpak. Met andere woorden: in ruil voor al dit moois – lees persoonlijke coaching, groene werkomgeving en mindfulness of yoga tijdens de middagpauze – moeten ze zich zen gedragen en gezwind doorwerken – het liefst zonder al te veel ophef.

In die werkcontext worden eerlijke kritiek of bevrijdende conflicten over het algemeen slecht bekeken en gaat men ervan uit dat het beter is om je woede te beheersen. Het moet dus vooral leuk en beheerst blijven, alle ongewenste emoties moeten worden weggefilterd. Maar die filosofie heeft een prijs: door het conflict te internaliseren vecht de werknemer een gevecht uit in zichzelf, in plaats van zijn ongenoegen of misschien terechte opmerkingen te uiten. ‘En dat is wat leidt tot burn-outs’, zegt psychotherapeute Anne-Marie Benoît. ‘Het is niet altijd het teveel aan werk dat tot opbranding leidt, maar de bovenmenselijke kracht die het vraagt om je aan te passen aan een moeilijke of zelfs onrechtvaardige situatie, terwijl je verondersteld wordt de controle en de glimlach te behouden. Wat je dan ook doet – totdat je crasht.’

Charles Rojzman, Franse psycho-socioloog en filosoof die het concept van de sociale therapie ontwikkeld heeft, merkt op dat het geweld dat we tegenwoordig ervaren in onze samenleving en in onze persoonlijke relaties, grotendeels voortkomt uit het feit dat we niet geleerd hebben om conflict te hanteren. Voor hem is conflict juist een manier om de ander te ontmoeten, en onszelf daarvan weerhouden maakt dat we dat niet meer kunnen doen, wat aanleiding is tot frustratie en geweld. ‘In de werksfeer dient het benadrukken van kalmte, sereniteit en positiviteit vooral het vermijden van sociaal conflict’, concludeert ook therapeut Jacques Arènes. En dat kan Nic, 29 jaar en bio-ingenieur, alleen maar bevestigen. Hij stelde de nieuwe organisatiemethode van zijn dienst in vraag die hem contraproductief leek in het beheren van tijd en data. ‘De directeur heeft me er openlijk van beschuldigd geen teamgeest te hebben en toen ik me in de discussie een beetje – ik zeg een béétje – liet meeslepen, zei hij me dat mijn houding onaanvaardbaar was. Ik ging inwendig door het lint, ik had het gevoel alsof ik een kleine jongen was die een standje kreeg van de directeur op school! Ook al stond hij daar rustig en met de glimlach, ik ervoer zijn reactie als een daad van pure agressie.’

Geen quick fix

Echte rust houdt in dat emoties noch vermeden noch ingehouden worden. Zoals er goede en slechte cholesterol is, bestaat er voor de nerveuze, beweeglijke en andere superactieve mensen onder ons ook goede en slechte kalmte. De eerste is een soort rusttoestand waar je zelf in stapt en die voortvloeit uit je persoonlijke behoefte. De tweede wordt je opgelegd, door anderen of door jezelf. Om dat onderscheid te kunnen maken, stelt psychiater Hahusseau voor om te kijken naar hoe je erbij zit in een rusteloze situatie. Wat betekent rusteloosheid voor jou? Voor de ene gaat het erom dat je altijd bezig bent, overal opduikt en je nooit overgeeft aan het far niente. Voor de andere betekent het steeds in beweging zijn, creatieve plannen maken of vooruitlopen op projecten. Voor een derde is het pure stress en opgejaagdheid uit tijdtekort of onzekerheid. Vervolgens ga je na hoe je in deze rusteloze situatie uitputting zou kunnen voorkomen. ‘Het belangrijkste is dat je altijd een moment van bezinning voorziet om te bepalen wat je nodig hebt om een teveel te compenseren. Dat is voor iedereen anders. Het leidt nergens toe om jezelf te verplichten om een halfuur op een meditatiekussen te zitten “omdat het moet”, als je liever een wandelingetje gaat maken of een bad neemt’, zegt ze. Iets wat Alice, 32 en theatermaakster, graag had gehoord voor ze zichzelf een maand lang elke avond verplichtte de ogen te sluiten op een matje. ‘Zachte muziek, geurkaarsen… Niks kon me helpen om te ontspannen, ik bleef me voelen als een dier in een kooi. Iedereen lacht ermee als ik zeg dat meditatie me doodzenuwachtig maakt, en toch is het zo.’

Als de zoektocht naar wijsheid en onthechting soms leidt tot het tegendeel van wat het beoogt of wat je ervan zou verwachten, dan komt dat ook omdat “spiritualiteit” te vaak herleid wordt tot enkele technieken en methodes om een zogezegd nirwana te bereiken. ‘In alle grote religieuze tradities loopt elke innerlijke weg langs momenten van discomfort en zelfs van benauwdheid of angst’, zegt Jacques Arènes. ‘Want het gaat erom om gewoontes, conditioneringen en zekerheden aan te pakken en daar is niks makkelijks, snels of comfortabels aan. Maar omdat het anders en meer als een quick fix wordt voorgesteld, worden mensen lastig en denken ze dat ze het verkeerd doen of waardeloos zijn, omdat ze geen vooruitgang boeken. En dan hebben we het nog niet gehad over die mensen die in de ontkenning gaan en een heleboel ongewenste zaken onderdrukken, waardoor ze overkomen als de vreedzaamheid en tolerantie zelve, terwijl ze vanbinnen juist ontzettend gevoelig en empathisch zijn.’

Je sluit dus beter vrede met de persoon die je bent en laat sereniteit of evenwicht als groot ideaal beter varen. ‘Sereniteit kan een resultaat zijn, maar nooit een doel’, merkt therapeute Anne-Marie Benoît nog op. ‘Laten we niet vergeten dat kalmte en evenwicht zich in de eerste plaats vertalen in een soort psychische rust, de positieve en rustige toestand waarin je bent als je in overeenstemming en vrede bent met jezelf.’ Fijn als je van die momenten kan bereiken en dat wil met het voorbijgaan van de jaren misschien al wel eens makkelijker lukken. En dan nog kan een gewoon akkefietje met de buren of een slecht bericht van de arts die rust alweer even snel verstoren. En dat is maar normaal ook. Of we nu een rustige of onrustige natuur hebben, mens zijn we en zullen we altijd blijven.