De koffer stond gepakt, de lucht trilde van opwinding. Als kind keek ik reikhalzend uit naar de zomerkampen, naar de belofte van avontuur en nieuwe vrienden. Maar eenmaal aangekomen sloeg de heimwee al snel toe. De knoop in mijn maag werd groter en mijn hele wezen hunkerde naar de geborgenheid van thuis. Ook de vrolijke kampdrukte kon het gemis niet verdrijven. De heimwee stak soms zo sterk de kop op dat ik mijn ouders in een postkaart smeekte om me te komen halen – een boodschap die gelukkig te laat arriveerde.

Nu, vele jaren later, is reizen mijn grootste passie. De heimwee van ooit is verdwenen en ik begeef me op onbekende paden, vaak zelfs in mijn eentje. Voor sommige volwassenen blijft heimwee echter een eeuwige reisgezel. De heimwee blijft Lobke Sips overvallen op vakantie en bij uitstappen, zeker als haar vriend er niet bij is. ‘Het is een gevoel dat me onverwacht besluipt en me in zijn greep houdt. Ik wil doodgraag genieten en er zijn leuke momenten, maar tegelijkertijd wil ik naar huis, waar alles veilig en herkenbaar is. Het is als een donkere wolk die boven me hangt; ik ben er wel en kan plezier maken, maar word altijd achtervolgd door een onbehaaglijk gevoel. Het vervelendste aan heimwee vind ik dat ik daardoor opzie tegen reisjes en dat ik aftel tot ik weer thuis ben, zodat ik al van tevoren gestrest raak. Pas aan het einde van de trip kan ik écht genieten, omdat het onbekende er zo goed als af is en ik weet dat ik snel naar huis kan.’

Katten- en hondenheimwee

Zelfs op een droomlocatie kan een groot verlangen naar de imperfecte maar vertrouwde troost van thuis je overvallen. Je mist de deuk in je matras, het gezoem van de verwarming of de manier waarop de ochtendzon door het slaapkamerraam schijnt. Prof. Dr. Veerle Soyez, onderzoeker aan de faculteit psychologie van de VUB, bestudeert hoe onze fysieke en sociale omgeving ons mentale welzijn beïnvloedt. Volgens haar is heimwee het gemis van al wat voor jou de veiligheid van thuis omvat en het verlangen om daarnaar terug te keren. ‘Vaak gaat het over de afwezigheid van mensen, maar ook van specifieke objecten, geuren en plekken. Wat voor anderen details lijken, kunnen voor jou betekenisvolle dingen en gewoontes zijn, die ontbreken in een nieuwe omgeving.’

Emeritus hoogleraar en heimweedeskundige Ad Vingerhoets ziet heimwee zelfs als een reactieve depressie, vergelijkbaar met rouw en liefdesverdriet. Daarbij is het volgens hem een verschil of je een persoon of een plek mist. ‘Sommige mensen hebben last van kattenheimwee en willen echt terug naar een fysieke omgeving. Honden zijn juist gehecht aan mensen. Bij die vorm van heimwee mis je vooral je dierbaren die nog thuis zijn.’

Soldaten en internaten

Naar schatting heeft de helft tot driekwart van de mensen al eens heimwee ervaren. Nochtans is het een onderbelicht fenomeen binnen de wetenschap. Vingerhoets deed kleinschalig onderzoek naar chronische heimwee bij reizigers en mensen die waren verhuisd, waarbij vooral opviel dat de ontwikkeling en timing van heimwee sterk variëren. ‘Heimwee lijkt ook samen te hangen met persoonlijkheidskenmerken’, zegt hij. ‘Introverte mensen of mensen die zich moeilijk aan veranderingen aanpassen, zijn er vatbaarder voor. Ook een onveilige hechtingsstijl lijkt de kans op heimwee te vergroten.’

Het beperkte onderzoek naar heimwee richt zich op specifieke groepen zoals kinderen op kamp, studenten, expats, migranten en militairen. Ook de eerste aller studies naar heimwee ontstond in een oorlogscontext. ‘Soldaten die ver van huis waren, werden plots onverklaarbaar ziek, net als bergbewoners die in het dal gingen werken’, vertelt Soyez. ‘Aanvankelijk zochten onderzoekers alleen naar fysieke oorzaken, zonder de link met het gemis van thuis te leggen. Ze zagen het als een ziekte, die ze “nostalgia” noemden.’

Hoewel de Engelse term “homesickness” nog steeds een ziekte impliceert, ziet Soyez heimwee eerder als een emotie die deel uitmaakt van een mini-rouwproces. Het is dan ook niet verrassend dat de symptomen ervan lijken op die van liefdesverdriet of rouw: verminderde eetlust, een onrustig gevoel in de buik, een allesoverheersend verdriet of gedachten die constant afdwalen, zelfs te midden van fascinerende bezienswaardigheden. Soyez: ‘De intensiteit van de symptomen verschilt van persoon tot persoon. Sommige mensen hebben zelfs last van misselijkheid, braken, hoofdpijn en koorts. In zeven tot tien procent van de gevallen zijn de klachten zo erg dat ze het dagelijkse functioneren verstoren.’

Schommelbeweging vs. neerwaartse spiraal

Zijn die klachten enkel een reactie op het gemis, of speelt er meer? Om dit beter te begrijpen, ontleden experts heimwee als een tweeledig procesmodel. De eerste fase van heimwee draait om de verlieservaring: je bent gescheiden van je veilige thuisbasis en je dierbaren, wat voor een gemis zorgt. ‘Kleine dingen zoals je favoriete koffiekopje of de dagelijkse krant in de brievenbus zijn allemaal factoren die je een gevoel van veiligheid en zekerheid geven’, zegt Soyez. ‘Als je op vakantie vertrekt, laat je dat vertrouwde gevoel deels achter.’ Vervolgens start het adaptatieproces in de nieuwe omgeving. ‘Je moet wennen aan de nieuwe dagindeling, de hitte, de sterke koffie… Soms moet je je gedrag echt aanpassen, bijvoorbeeld door links te rijden.’

De twee fases (de verlieservaring en het adaptatieproces) blijven elkaar afwisselen en beïnvloeden. ‘Tijdens de dag schakel je constant tussen nieuwe indrukken en dingen die je aan het bekende herinneren’, legt Soyez uit. ‘Die schommelbeweging noemen we “oscillatie”. Het probleem ontstaat als deze balans verstoord raakt en de oscillatie stilvalt. Als de aandacht verschuift naar wat er ontbreekt en dit omslaat in gepieker, krijgt het verlies de overhand. Dat kan leiden tot een neerwaartse spiraal: je voelt je neerslachtig, hebt geen zin om dingen te ondernemen en zondert je af. Daardoor is er geen ruimte meer om je draai te vinden op de nieuwe plek.’

Geen kinderkwaal

We ervaren allemaal een zekere spanning als we het vertrouwde achterlaten en in een nieuwe omgeving belanden. Alleen blijven sommige mensen hangen in dat gemis. Denk aan een zomerkamp: het ene kind mist zijn knuffel, het andere fladdert vrolijk rond. ‘Heimwee is een universele ervaring die in alle culturen en bij alle leeftijdsgroepen voorkomt’, benadrukt Soyez. ‘Toch zien we het vaker bij kinderen. Hun vermogen om emoties te reguleren is nog in ontwikkeling, waardoor gevoelens overweldigender kunnen zijn. Bovendien hebben ze minder controle over de situatie en zijn ze minder goed in staat om zich aan te passen, waardoor het verlies sneller de overhand krijgt. Volwassenen hebben doorgaans strategieën ontwikkeld om met heimwee om te gaan, zoals actief blijven en niet in het gemis verzinken. Kinderen zijn echter vaak aan een vast schema overgeleverd, zoals de verplichte middagrust op kamp, steevast een moment waarop heimwee toeslaat.’

Bij jonge kinderen spreekt Vingerhoets wel eerder van “scheidingsangst” dan heimwee, omdat ze eerder een vertrouwde persoon missen dan een plek. ‘Als papa en mama ook bij oma komen logeren, is het probleem vaak opgelost.’ Bij volwassenen kan heimwee zich wél uiten als een verlangen naar een fysieke plek. Zo kreeg Elfie Van Rensbergen pas last van heimwee vanaf haar verhuis naar Taiwan. ‘Vooral na een bezoek aan België heb ik het moeilijk’, zegt ze. ‘Na het intensief samenzijn met familie en vrienden volgt een zwart gat, maar ik mis ook de kat van mijn ouders, het zachte tapijt, een wandeling in de velden… Hoewel ik doodgraag in Taiwan ben en me steeds meer op mijn gemak voel bij mijn nieuwe vrienden, blijft het wennen. Ondertussen is het voorspelbaar: de eerste week na terugkomst heb ik hevige heimwee naar België, waarna het meestal zakt.’

Ook volwassenen kunnen dus flink last hebben van heimwee. Bij Lobke Sips versterkte het gevoel zelfs met de jaren. ‘Vroeger, als kind, ging dat makkelijker: veel kinderen op kamp hadden er last van en we vonden troost bij elkaar en de leiding. We mochten even verdrietig zijn en daarna gingen we weer verder.’ Als volwassene vindt ze het moeilijker om heimwee te uiten. ‘“Ik mis thuis” is een minder gangbare uitspraak op een festival of een weekendje weg met vrienden’, merkt ze. ‘Omdat je geen heimwee meer “hoort” te hebben, duw ik dat gevoel weg, waardoor ik me nog minder op mijn gemak voel.’

“Paracetamolletje?”

Het ene moment straal je nog, het volgende plof je neer aan het zwembad, zit je in de bus te dagdromen of kruip je in bed, en boem! Plots is daar het intense, onverwachte gemis. ‘Zolang er een afwisseling is tussen nieuwe ervaringen en een vleugje herkenbaarheid, blijft de heimwee op de achtergrond. Maar op rustige momenten, als er ruimte ontstaat voor reflectie, dreigt de schommeling stil te vallen’, legt Soyez uit.

Bij sommigen duurt het een tijd voor dat gevoel toeslaat, anderen voelen het al voor ze vertrekken. Katrien Meermans vindt het bijvoorbeeld heerlijk om reisplannen te maken, maar de dag voor vertrek wil ze plots het liefst thuisblijven. Inpakken is een ramp, omdat ze het steeds uitstelt. Eenmaal aangekomen kan ze weer genieten. Maar twee dagen voor de terugkeer is de heimwee weer daar, ditmaal ook bij haar partner. ‘Dat is elke vakantie zo. Ineens willen we niets liever dan in ons eigen huis zijn, met onze eigen spullen, in ons eigen bed. Eén keer konden we de avond voor de terugreis niet slapen van blijdschap, net twee kinderen die de avond voor Sinterklaas klaarwakker lagen.’ (lacht)

Wat kun je doen als je dit onweerstaanbare verlangen naar huis voelt opkomen? Een deel van de oplossing ligt erin je open te stellen voor de nieuwe omgeving. ‘Door actief nieuwe dingen te proberen en het onbekende toe te laten, verloopt het adaptatieproces soepeler’, legt Vingerhoets uit. ‘In dat opzicht lijkt heimwee op een depressie: om eroverheen te geraken moet je juist die dingen doen waar je geen zin in hebt, zoals sporten of eropuit trekken.’ Voor de momenten waarop de heimwee echt hard toeslaat, heeft Vingerhoets een opmerkelijke tip: ‘Ik heb weleens aangeraden om paracetamol te nemen. Een Amerikaans onderzoek naar liefdesverdriet heeft een overlap aangetoond tussen de hersengebieden d ie fysieke en emotionele pijn verwerken, wat suggereert dat een pijnstiller ook emotionele pijn zou kunnen verzachten. Voor heimwee is dat niet bewezen, maar gezien de overeenkomstige symptomen met liefdesverdriet is het het proberen waard.’ Soyez is terughoudender over het advies, gezien het gebrek aan bewijs. ‘Wel kun je op het gemis anticiperen door iets kleins en vertrouwds mee te nemen dat je een veilig gevoel geeft, zoals je hoofdkussen. Probeer ook de kleine routines van thuis voort te zetten op reis. Als je bijvoorbeeld regelmatig een korte wandeling maakt, doe dat dan ook op vakantie.’ Helpt de smartphone, als digitale navelstreng met het thuisfront, ook om heimwee te verminderen? ‘Bellen kan helpen, maar pas ermee op’, zegt Vingerhoets. ‘Toen ik onderzoek deed op een internaat en kinderen naar huis mochten bellen, gebeurde het weleens dat de moeder ook begon te huilen, wat het verdriet verergerde. Af en toe bellen is prima, maar vier keer per dag zal echt niet helpen.’ Het meest troostende is wellicht het besef dat heimwee vaak in golven komt en vanzelf weer wegebt. ‘Er bestaat geen wondermiddel, maar het vraagt een zekere berusting’, zegt Soyez. ‘Weet dat heimwee oké is, dat het er mag zijn. Het toont bovendien dat je iets waardevols mist, een plek of persoon waarbij je je veilig voelt. Dat op zichzelf is al heel betekenisvol.’ Is heimwee niet het mooiste compliment dat je aan je thuis kunt geven?

Tekst: Maya Toebat