Zijn we niet wat we denken?

Als je dacht dat het na fake news en alternatieve feiten niet meer gekker kon, vraag dan eens aan forensisch psychologe Julia Shaw hoe hoog ze oploopt met waarheid die gebaseerd is op ons geheugen. ‘Elke realiteit die gestoeld is op herinneringen is bedenkelijk. Onze hersenen maken ‘updates’ van onze herinneringen en overschrijven zo de originele herinnering.’

Tekst Sigyn Elst – Foto Shutterstock

‘Iemand kan emotioneel worden over een herinnering,
terwijl die grotendeels of zelfs helemaal vals blijkt te zijn’
Julia Shaw, forensisch psychologe

Stel dat je op een ochtend wakker wordt en je je niets meer herinnert van wat je ooit gedaan, gedacht of geleerd hebt. Is die persoon dan nog steeds jou? ‘Nadenken over dit scenario kan angstgevoelens oproepen’, zegt de Duits-Canadese psychologe Julia Shaw in haar boek De illusie van het geheugen, waarom je misschien niet bent wie je denkt dat je bent. ‘Instinctief voelen we het verlies van onze herinneringen aan als het verlies van onze identiteit’, vertelt ze ons tijdens een gesprek in Amsterdam. ‘Maar wat denk je dan van het feit dat ik je kan vertellen dat de meeste van onze persoonlijke herinneringen niet gebeurd zijn zoals we ze ons herinneren?’

Ons geheugen is volgens jou niet betrouwbaar.

Julia Shaw: ‘Geen van de herinneringen over ons leven, de zogenaamde autobiografische herinneringen, zijn betrouwbaar. De meeste herinneringen hebben minstens een klein deel fictie ingebouwd. Dat komt omdat we dingen vergeten en we ze ons nadien verkeerd herinneren.’

Hoeveel van onze herinneringen zijn echt gebeurd zoals we ze ons herinneren?

JS: ‘Eigenlijk kan je stellen dat geen enkele herinnering exact gebeurd is zoals we ons herinneren. Het gaat hier niet over feitelijke herinneringen zoals geschiedkundige data of het ons herinneren hoe we piano moeten spelen. Het gaat over de herinneringen uit ons persoonlijke leven. Daar ontbreken stukken of zijn zaken aan toegevoegd. Soms blijkt het zelfs over dramatisch veel toegevoegde feiten te gaan.’

Wat zijn herinneringen?

JS: ‘Het zijn verschillende stukjes informatie die aan elkaar worden gebreid tot een sluitend geheel. Dat mechanisme heet waarheidsverdichting. Je brein vult de gaten in je herinnering op. Als ik je zou vragen wat je afgelopen zaterdag de hele dag hebt gedaan, zou je al delen missen. Er zijn momenten bij die je je niet meer herinnert en die zal je brein opvullen met zaken die je meestal op een zaterdag doet. Iedereen doet aan waarheidsverdichting, soms in een extreme vorm. Er kan daarbij ook bronverwarring optreden. Je denkt dat je je iets herinnert maar hebt dat eigenlijk horen vertellen of ergens gelezen. Zo kan je je zaken ‘herinneren’ die nooit gebeurd zijn.’

Waarom is het evolutionair interessant om over een geheugen te beschikken als het ons eigenlijk toch maar in de maling neemt?

JS: ‘Herinneringen, en ook valse herinneringen, zijn het resultaat van een flexibel brein. Uit de neurowetenschap weten we dat dit ons menselijk maakt. Herinneringen zijn evolutionair nuttig omdat we het verleden moeten verstaan, begrijpen wie onze vrienden en wie onze vijanden zijn, en hoe iedereen zich tot elkaar verhoudt. Door herinneringen kunnen we navigeren en weten we welke plekken gevaarlijk zijn.’

Maar ze zijn ook extreem manipuleerbaar, zeg jij.