In de huidige tijd lijkt onzekerheid de enige zekerheid die we hebben. Dat brengt vrijheid met zich mee, maar ook angst en stress. Gelukkig kunnen we ons verliezen in controle op het aantal stappen dat we per dag zetten via een app. Of … we kunnen leren loslaten. Go with the flow. Of zijn er nog andere mogelijkheden? Zeker wel, en nog verrassende ook.
Tekst Hade Wouters – Foto Shutterstock
Voor mijn grootmoeder was het normaal om levenslang getrouwd te blijven met dezelfde man die tot aan zijn pensioen in hetzelfde bedrijf werkte. Die baan bood voldoende garantie op financiële stabiliteit. Ze bouwden een eigen huis en bleven daarin wonen. Als ze de tram nam voor het maandelijkse bezoek aan haar ouders, scande ze geen mannen met baarden en verdachte rugzakken voor ze opstapte. Ze hoefde niet na te denken over het volledig benutten van haar talenten, of hoe ze haar carrière optimaal kon uitbouwen, want ze bleef thuis voor de kinderen die er als vanzelfsprekend waren. In sneltempo zijn alle elementen die voor de generatie van mijn grootmoeder zekerheden waren, afgebrokkeld.
Vandaag moeten we ons staande houden in een wereld die gekenmerkt wordt door onzekerheid, zowel op macro- als op microniveau. Op macroniveau gaat het bijvoorbeeld over de terrorismedreiging, de klimaatopwarming of over de wereldpolitiek. Een koffie in de vertrekhal van Zaventem zal nooit meer hetzelfde smaken, en er zou zomaar een narcistische man president van de Verenigde Staten kunnen worden. Op microniveau gaat het over onzekerheid op persoonlijke domeinen, bijvoorbeeld op het vlak van gezondheid, werk, kinderwens en relaties. Coach Hilde Mariën merkt in haar praktijk dat vooral de onzekerheid op microniveau zwaar doorweegt. ‘Mensen hebben te maken met werkonzekerheid. Ze hebben angst om hun job te verliezen en om fouten te maken. Daarmee werken ze zich in een kramp, waardoor ze het niet beter doen en ook geen zekerheid creëren. Ik merk dat de propaganda van banken en verzekeringsinstellingen enorm inzet op het mogelijke onheil en de toekomstonzekerheid op het vlak van financiële middelen, waardoor de angst daarvoor versterkt wordt. Ook relationeel kampen mensen met onzekerheid. Mensen met een relatie twijfelen over de duurzaamheid en kwaliteit ervan, en mensen zonder relatie zijn bang dat ze niet in staat zullen zijn een partner te vinden of te voldoen aan het ideaal dat ook weer in de media en in de reclame wordt voorgespiegeld.’
Houvast als lucratieve markt
De onzekerheid van de huidige tijd kan ook gezien worden als een onbegrensde zee van mogelijkheden. Dat klinkt positief, maar in de vrijheid die ontstaat doordat dingen niet meer vastliggen, zijn we verplicht keuzes te maken en zelf dingen uit te vinden. Coach, therapeut en auteur Tom Hannes ziet dat we daarop vastlopen. ‘Mensen komen bij mij met de boodschap dat ze hun passie willen volgen, omdat hen voorgehouden wordt dat je zin kan vinden in het leven als je die aanboort, maar ze weten niet wat hun passie is of ze hebben er simpelweg geen. Andere crashen doordat ze meegegaan zijn in de imperatieven die deze tijd kenmerken, namelijk produceren en consumeren. Tot ze ontdekken dat ze daar geen werkelijk geluk in vinden. De existentiële, religieuze of spirituele kaders zijn niet meer absoluut. Er zijn geen grote verhalen meer om in te geloven. Sommige mensen hebben alles, en zijn toch niet gelukkig. Ze ervaren dat er een soort gat zit onder hun voeten, en vragen zich af hoe ze daarmee verder moeten leven.’
‘Vloeibare tijden’ noemt de Pools-Britse socioloog en filosoof Zygmunt Bauman het. Het leven is in toenemende mate chaotisch en ambivalent. Mensen verliezen hun houvast. De schaalgrootte van communicatie en kapitaal overstijgt ons, de liefde wordt vloeibaar en hyperreflexief en angst wordt aangewakkerd, paradoxaal genoeg door de toenemende veiligheidsmaatregelen. Op die manier wordt er een reservoir van onzekerheid gevuld. Daardoor verzwakt bijvoorbeeld het denken en handelen op lange termijn, waardoor mensen enkel nog investeren in kortetermijnprojecten. Er treedt verbrokkeling op, er is geen tijd meer om dingen te laten rijpen en het sociale weefsel lost op. Onzekerheid en angst worden een markt op zich. Mensen klampen zich blind vast aan wat controleerbaar lijkt. Existentiële angst wordt bezworen door simplistische oplossingen, zoals zeven tips bij depressie of vijf symptomen om kanker vroeg te herkennen.
Werken aan empowerment
‘Vasthouden aan een vals gevoel van zekerheid is erger dan de onzekerheid,’ zegt Hilde Mariën. ‘In een snel veranderende wereld laten mensen zich opsluiten in een gouden kooi, bijvoorbeeld de status en extralegale voordelen die bij hun werk horen, zelfs als ze niet helemaal gelukkig zijn. Maar het valt te overwegen om niet ter plaatse te blijven trappelen, maar stappen te zetten. De onzekerheid in de wereld is een feit, maar de zelfonzekerheid van mensen, die gevoed wordt door een maatschappij waarin fouten snel afgestraft of zelfs openbaar gemaakt worden via sociale media, maakt het moeilijk om daarmee om te gaan. Als je voldoende sterk staat, kan je beter omgaan met de onzekerheid die je omringt. Daar kan je aan werken. Het is bijvoorbeeld belangrijk om te leren hoe je keuzes maakt. Dat begint bij een zelfbewustzijn, je karakter en je talenten. Die krijgen pas echt richting in het werken aan een visie, het bepalen van waarden en doelen. Het gaat er niet om dat je bijvoorbeeld goed kan tekenen, maar wel waar je daarmee naartoe wilt, wat je wilt bieden aan de samenleving. Daarnaast kan het helpen om aan je mindset te werken. In deze onzekere wereld wordt het idee van schaarste gecreëerd. Er zal bijvoorbeeld te weinig geld zijn voor ons pensioen later, of er zijn weinig potentiële partners. Als we uitgaan van schaarste, schieten we door in controle. Door uit te gaan van overvloed, leven we weer ten volle.’
Hilde Mariën zet in haar praktijk in op het empoweren van mensen. Mensen die mentaal en fysiek fit zijn, zijn weerbaarder en veerkrachtiger in een onzekere wereld. Daarvoor zijn elementen als zelfinzicht, anders leren denken, stoppen met piekeren, inzicht krijgen in de effecten van stress en het elimineren van belemmerende overtuigingen belangrijk. Maar er is meer, zegt Mariën. ‘Persoonlijke zingeving is heel belangrijk. Wat voor leven wil je leiden? Wat motiveert jou? In plaats van nee te leren zeggen, dingen los te laten of je terug te trekken op een matje met een oorkaars, kan je je de vraag stellen waar je ja tegen zegt. Als je dat weet, vind je rust in onzekere tijden en wordt er heel wat mogelijk. Ik denk vaak aan mijn grootmoeder, die al ver in de tachtig was en met een vrij slechte gezondheid na een leven dat niet over rozen ging bleef zeggen dat ze graag een keer naar Fatima wou gaan, in Portugal. Er waren veel redenen om haar niet te laten gaan, en de familie hield haar hart vast toen ze toch besloot te gaan met een paar familieleden in een mobilhome. Een reis naar Benidorm had ze niet kunnen opbrengen, maar de reis naar Fatima, een pelgrimsoord, raakte aan een zingevingsbehoefte bij haar. Dus ze maakte de keuze en ging, met lichtjes in de ogen. Als zij het kon in die omstandigheden, kunnen anderen ook hun visie volgen en keuzes maken die wat meer tegen de stroom in varen.’
Spelend uit de kramp
Het antwoord kan ook liggen in speelsheid, weten Ingrid Deprez en Nathalie van Renterghem. Ingrid is psychologe en gestalttherapeute, en Nathalie werkt als improvisatieactrice en -trainer bij Inspinazie. Ze ontdekten samen dat improvisatietheater en principes uit de gestalttherapie wezenlijk over hetzelfde gaan: bij jezelf komen, in je lijf komen, goed ademen, in het moment zijn, bereid zijn om te ontvangen, voelen wat het met je doet en van daaruit een antwoord bieden dat bij je past. In de Living Impro-workshops die ze samen geven, nodigen ze mensen uit om te midden van de onzekerheid en drukte bij hun eigen lichaam te komen. Via technieken die ook in mindfulness en meditatie gebruikt worden, zoals de bodyscan, zijn mensen in staat om een andere laag aan te boren en in een bepaalde toestand van awareness te komen. Vervolgens wordt er gespeeld. Dat gaat van typische spelletjes uit improvisatietheater zoals associatie- en focusoefeningen, over samen verhalen bouwen of bewegingscomposities maken, tot opdrachten om mee te nemen in het ‘echte’ leven. Kan je een dag lang ja zeggen op alles wat op je pad komt? Durf je een keer je dagelijkse routine omgooien en de dingen anders doen? Kan je, zonder oordeel, kiezen om anders te reageren, in de interactie met je gezin bijvoorbeeld? Mensen geraken in een soort kramp door onrust en onzekerheid. Spelen kan helpen om daaraan te ontspannen en vertrouwen op te bouwen. Ingrid Deprez: ‘Het is fijn om te zien hoe mensen ruimte vinden om te spelen met hun reactiepatroon en hun reactietijd. Op die manier komen ze tot ontspanning in interactie en creativiteit en komen ze tot een andere verbinding met zichzelf, hun omgeving en het grotere geheel. Mensen merken dat ze het leuk vinden en net doordat ze er plezier in ervaren, verandert er iets wezenlijks. Die ervaring nemen ze mee voor situaties in het dagelijks leven. Zo vertelde een deelnemer recent dat het heel belangrijk was geweest om zich verbonden te voelen met anderen en tegelijkertijd innerlijk vrij, in een veilige en speelse omgeving.’
Kleine eilandjes van controle
‘De dingen onder controle krijgen die onder controle te krijgen zijn, is lang niet slecht,’ zegt boeddhistisch leraar en therapeut Tom Hannes. Maar dat zal niet volstaan om rust te vinden in onze onzekere tijden. Hij gebruikt het beeld van de graai- en de aaicultuur: ‘Aan de ene kant denken we dat de enige vorm van realisme erin bestaat naar alles te graaien wat we willen hebben of bereiken. Dat is zo’n eindeloze en uitputtende bezigheid dat we tegelijk ons heil zoeken in een tegengewicht: de aaicultuur. Daar zoeken we naar een momentje voor onszelf, door los te laten, even niks te doen. Dat is natuurlijk oké, maar de aaicultuur wordt wat akelig als we bijvoorbeeld het meditatiekussen of het yogamatje gebruiken om louter een esoterisch gevoel op te wekken dat Alles Goed is. Ik heb het wat moeilijk met die wellnessmystiek. Het is niet omdat we onszelf eventjes goed, of zelfs verlicht voelen, veilig teruggetrokken in ons fijne coconnetje, dat alles goed is. Dat heeft iets meedogenloos en dat maakt ons zelden tot een beter mens.’ Als therapeut en coach doet hij aan ‘wanhoopswerk’ met zijn cliënten. Ze besteden samen tijd aan het niet wegmoffelen van de existentiële horror. Ja, er is weinig zin in het leven te ontdekken. Nee, je hebt geen vat op de dingen. Ja, er is een afgrond, en daar gaan we nu samen in kijken. ‘Als je dat aandurft, kan je onderzoeken of in die wanhoop niet ergens een mooi verlangen opduikt. Iets wat je met je leven wilt doen, een richting die je uit wilt. Sommige mensen zetten dan bijvoorbeeld de stap naar meer zinvol werk, of net het omgekeerde: ik had een cliënte die haar zoektocht naar zin en haar interessante baan stopzette en een gemakkelijker leven ging leiden.’ Als boeddhistisch leraar is zijn opvatting dat we in een zee van onzekerheid voortbewegen, met slechts kleine eilandjes van controle. Te midden van de afwezigheid van een absolute houvast is activisme toch een belangrijk begrip voor Hannes. Het is evengoed een deel van ons bestaan als ons vermogen tot aanvaarding en loslaten. Door buddy te worden van iemand in kansarmoede, heb je de kansarmoede niet de wereld uit geholpen, maar je hebt wel een verschil gemaakt. Het gaat om actief mededogen, je laten raken door het leed van de ander (en jezelf) en daardoor in actie gebracht worden. Een belangrijke morele houvast in deze onzekere tijden. En een goede manier om – op zijn minst af en toe – laaiend en gelukkig in het leven te staan.
Meer weten?
– www.tomhannes.be, www.bodaishin.be. Lees ook: De vijf gezichten van de angst, Tom Hannes (Witsand uitgevers, 2012). Hannes werkt aan een nieuw boek: De flinterdunheid van het bestaan.
–www.hildemariën.be Lees ook: Ik ben (het) zo moe, Hilde Mariën (Borgerhoff-Lamberigts, 2016)
